در شهادت، فردی امری را به نفع یکی از طرفین دعوی و به زیان دیگری بیان کرده و خبر می‏ دهد. شهادت چه در امور کیفری و چه در امور مدنی یکی از دلایل اثبات ادعاست. گواهی در دوران گذشته دارای ارزش غیرمحدودی بود و به ‏وسیله آن هر دعوایی قابل اثبات بود. شاید تا قبل از آشنایی انسان با خط، متداول ترین دلیل، شهادت گواهان بود ولی به تدریج و با پایین آمدن سطح اخلاق و باورهای اعتقادی ارزش شهادت نیز کاسته شد. در هرحال امروزه در قوانین کشورها موضوع شهادت قسمتی از مواد را به خود اختصاص داده که در آن به حقوق شاهد نیز توجه شده است.

در ادامه به حقوق شاهد در دعاوی مدنی و کیفری می پردازیم:

حقوق گواه در امور کیفری:

• احضار گواه در امور کیفری حسب درخواست شاکی یا متهم و یا تشخیص قاضی صورت می گیرد.
• اگر شاهد از اعضای ثابت یا وظیفه نیروهای مسلح باشد، ۲۴ ساعت پیش از تحقیق از طریق فرمانده مربوط دعوت می ‏شود. فرمانده شاهد مکلف است پس از دریافت احضاریه مقام قضائی، شاهد را به موقع اعزام کند.
• مقام قضائی باید از گواهان به طور جداگانه و بدون حضور متهم تحقیق کند.
• تحقیق از گواهان در دادسرا غیرعلنی است.
• گواه قبل از ادای شهادت باید سوگند یاد کند، البته حق دارد از این عمل خودداری نماید که در این صورت شهادت او بدون سوگند شنیده می شود.
• شاهد می‏تواند از امضای اظهارات خود امتناع کند، که در این ‏صورت اوراق بازجویی مربوط به او توسط مقام قضائی و منشی شعبه امضاء می شود.
• گواه پس از دریافت احضاریه باید نزد مقام قضائی حضور پیدا کند مگر آنکه عذر موجهی داشته باشد.
• در صورت عدم حضور گواه، مقام قضائی دوباره او را احضار می کند و پس از مرتبه دوم چنان چه بدون عذر موجه حاضر نشود جلب می شود.
• اگرگواه برای حضور نزد مقام قضائی، مدعی ضرر و زیان از حیث شغل و کار خود شود یا درخواست هزینه ایاب و ذهاب کند مقام قضائی با تعیین میزان آن، متقاضی شهادت را (شاکی یا متهم) مکلف به پرداخت آن خواهد کرد.
• اگر متقاضی احضارگواه، توانایی پرداخت این هزینه را نداشته باشد، به تشخیص مقام قضائی هزینه از بیت المال پرداخت می شود.
• اگر گواه بیمار باشد و نتواند حاضر شود قاضی به محل اقامت او رفته و از او تحقیق می‏کند.
• اگر گواه درحوزه قضائی شهرستان یا استان دیگری اقامت داشته باشد قاضی به همکار قضائی محل سکونت گواه نیابت می‏ دهد تا اظهارات گواه را صورت جلسه نماید و اوراق را برای او بفرستد.
• قطع کردن کلام گواه در هنگام تحقیق ممنوع است و هریک از طرفین دعوی که هنگام محاکمه سوالی داشته باشند توسط دادگاه به عمل می ‏آورند.
• گواهان بعد از ادای شهادت تا زمانی که محاکمه ادامه دارد و دادگاه مقرر می‏ کند، حق ندارد متفرق شوند مگر با اجازه دادگاه.
• در مواردی ‏که دادگاه از گواهان درخواست ادای شهادت می‏ کند و بعد معلوم شود خلاف واقع شهادت داده ‏اند از این که به نفع یا ضرر یکی از طرفین دعوی باشد، علاوه بر مجازات شهادت دروغ چنان چه شهادت خلاف واقع آنان موجب وارد آمدن خسارت شود به پرداخت آن نیز ملزم می شوند.
• اگر گواه به زبان فارسی آشنا نباشد دادگاه دو نفر را برای ترجمه تعیین می‏ کند؛ و اگر لال باشد برای تحقیق از او، از اشخاص خبره و کارشناس استفاده خواهد کرد.

حقوق گواه درامور مدنی:

• هرگاه به علت غیبت یا بیماری، سفر، حبس و امثال آن حضور گواه ممکن نباشد، گواهی برشهادت گواه اصلی، در دادگاه شنیده می شود.
• هریک از طرفین دعوا که به شهادت گواه متوسل شوند، باید گواهان خود را در زمانی که دادگاه تعیین می کند حاضر و معرفی نماید.
• گواهی هرگواه بدون حضور سایر گواهان استماع می‏ شود. البته دادگاه می‏تواند بعد از استماع شهادت گواهان از آنان مجتمعاً تحقیق کند.
• اگر احقاق حق متوقف به گواهی گواه باشد، و از طرفی گواه حاضر به اتیان سوگند نشود نمی‏ توان او را به ادای شهادت با سوگند ملزم کرد.
• برای تأمین آزادی گواه در ادای شهادت، دادگاه می تواند بدون حضور اصحاب دعوی از او تحقیق و شهادت او را استماع کند.
• هیچ یک از طرفین دعوی حق ندارند اظهارات گواه را قطع کنند؛ و لیکن می ‏توانند پس از ادای شهادت سوالات خود را توسط دادگاه به عمل آورند.
• دادگاه نمی‏ تواند گواه را به ادای شهادت تشویق، یا در کیفیت ادای آن راهنمایی و کمک کند. هم چنین نمی‏ تواند او را از ادای شهادت منع کند.
• دادگاه باید مورد گواهی را برای گواه تبیین کند و او را در بیان مطالب خود آزاد گذارد.
• اظهارات گواه باید عیناً در برگ صورت‏ مجلس قید و به امضای شاهد برسد، و اگر نخواهد یا نتواند امضاء کند، مراتب امتناع یا عدم توانایی او در صورت مجلس آورده می‏ شود.
• در امور مدنی نمی ‏توان گواه را جلب کرد.
• گواه یک هفته قبل از تشکیل دادگاه باید دعوت، و مراتب به او ابلاغ شود.
• در صورت معذور بودن گواه برای حضور در دادگاه یا به تشخیص دادگاه، می‏ توان شهادت او را در محل کار یا منزل او استماع کرد.
• اگر گواه در مقر دادگاه دیگری اقامت داشته باشد؛ دادگاه می‏ تواند از دادگاه محل سکونت گواه بخواهد که گواهی او استماع کند.